Zapewne większość z nas kojarzy takie zaburzenia jak schizofrenia, depresja czy anoreksja. Są one przedstawiane w wielu filmach czy książkach, stanowią przedmiot omawiany na konferencjach naukowych, a szczegółowe informacje o nich możemy łatwo odnaleźć po wpisaniu odpowiedniego hasła do wyszukiwarki internetowej.
Poza tymi znanymi wszystkim zespołami chorobowymi istnieją jednak również inne, którym nie poświęca się tyle uwagi. Wśród nich możemy wyróżnić klasę niespecyficznych zaburzeń odżywiania, do których należą m.in. napady objadania się, bigoreksja, ortoreksja czy Pica, która jest tematem tego artykułu.
Pica (czyt. ‘pika’) objawia się konsumpcją przez przynajmniej jeden miesiąc substancji nieodżywczych lub niejadalnych. Kolejnym warunkiem jej rozpoznania jest nieodpowiedniość wspomnianego zachowania do wieku oraz do standardów kulturowych.
Zakłada się, że Pica może być związana z konkretną teksturą spożywanych przedmiotów oraz zachowaniami samouszkadzającymi, np. połykanie szkła. Występuje dość powszechnie u dzieci. Statystyki mówią, że jej objawy pojawiają się u ok. 50% z nich w wieku 18-36 miesięcy (Mishori, McHale, 2014), a częstotliwość jej przejawów spada wraz z upływem czasu - symptomy rozpoznano u 75% dzieci w pierwszym roku ich życia i u zaledwie 15% dwulatków i trzylatków (Bhatia, Gupta, 2009). Dodatkowymi czynnikami ryzyka na tym poziomie rozwoju są: niedobory odżywcze, stres psychospołeczny, brak bliskiej relacji z matką oraz niezorganizowane życie rodzinne i bieda.
Nierzadko opisywana jest również w przypadku kobiet w ciąży oraz osób o niższym statusie społeczno-ekonomicznym. Badania wskazują na jej częste występowanie dorosłych ze spektrum autyzmu, schizofrenią, niskim poziomem inteligencji na skali IQ Weschlera czy zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym (OCD). Teoria mówi także o tym, że do jej rozwinięcia przyczyniać mogą się takie czynniki jak niedobór żelaza, wystąpienie silnego stresu, choroby pasożytnicze i styczność z metalami ciężkimi - głównie ołowiem i rtęcią. Trudno jednak jednoznacznie stwierdzić czy są to bezpośrednie przyczyny, czy też skutki spożywania substancji niejadalnych - być może obie zależności są prawdziwe.
Nazwa Pica pochodzi od łacińskiej nazwy sroki, która znana jest z tego, że zje praktycznie wszystko.
Ma to swoje uzasadnienie, ponieważ w przypadku tego zaburzenia istnieje wiele różnych rodzajów spożywanych produktów. Przykłady to konsumpcja: skrobi (amylofagia), kału (koprofagia), ziemi (geofagia), szkła (hialofagia), kamieni (litofagia), wydzielin z nosa (mukofagia), lodu (pagofagia), włosów (trichofagia), drewna (ksylofagia). Pierwszy raz została rozpoznana przez Hipokratesa. W źródłach historycznych znajdujemy dowody jej występowania m.in w Rzymie oraz Grecji, które zostały przedstawione w łacińskiej pracy z XIII wieku. W książce medycznej pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1563, kiedy to opisana została geofagia występująca u dzieci i kobiet w ciąży. W ciągu kolejnych stuleci jej przejawy nie zniknęły, w latach 50. i 60. XX wieku była ona na tyle powszechna na południu Stanów Zjednoczonych, że sprzedawane były małe worki gliny przeznaczone do spożycia.
W niektórych kulturach do dziś jedzenie gleby uznaje się za sprzyjające zdrowiu i geofagia nie jest w nich uznawana za rodzaj zaburzenia.
Ogólnie jednak środowisko medyczne zwraca uwagę na jej liczne szkodliwe skutki, takie jak: “wrzody żołądka, perforacje lub niedrożność przewodu pokarmowego, infekcje, anemia, zaburzenia elektrolitowe, a nawet zatrucia” (Michalska, Szejko, Jakubczyk, Wojnar, 2016). Pica została wyodrębniona w DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) w kategorii zaburzenia jedzenia i odżywiania się, co było znaczącą zmianą w porównaniu do DSM-4, w którym wymieniano ją wśród zaburzeń pierwszy raz diagnozowanych w wieku niemowlęcym, dziecięcym i młodzieżowym. Było to istotne, ponieważ sugerowało możliwość jej diagnozy w ciągu całego życia, w tym dorosłości. W ICD-11 (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) zgodnie z zapowiedzią ma ona zostać wpisana do kategorii zaburzeń żywienia i odżywiania, czyli można powiedzieć analogicznie do klasy proponowanej przez DSM-5.
Niektórzy sugerują, że Pica powinna zostać zaliczona do zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, ponieważ niejednokrotnie spożywanie nieodżywczych substancji traktowane jest jako pewnego rodzaju kompulsja, pojawiająca się w odpowiedzi na stresowe wydarzenie. Ma ona charakter egodystoniczny (sprzeczny z własnym Ja, nieakceptowany), natrętny i powtarzalny. Dobrym przykładem jest tutaj przypadek opisany przez Bhatia i in. (2009), kiedy to kobieta w odpowiedzi na kłótnie ze zwoim mężem czuła ogromną potrzebę spożycia kredy i pomimo świadomości, że zachowanie to jest dla niej szkodliwe, nie mogła się od niego powstrzymać. Dodatkowym argumentem przemawiającym za tą teza jest fakt, że pacjenci z tym zaburzeniem wykazują znaczną poprawę przy stosowaniu SSRI – selektywnych inhibitorów zwrotnych wychwytu serotoniny, które są używane w leczeniu OCD.
Innymi metodami stosowanymi w niwelowaniu objawów tego zaburzenia jest terapia behawioralna, która wykazała się wysoką skutecznością - zmniejszyła częstość zachowań chorobowych o 80% lub więcej (Mishori, McHale, 2014). Zaleca się również suplementację żelazem, a w przypadku gdy Pica występuje wtórnie do innej choroby - koncentrację na leczeniu choroby pierwotnej, np. schizofrenii. Ważne wydaje się również podejmowanie środków prewencji u osób znajdujących się w grupie ryzyka, takich jak stała obserwacja, prowadzenie wywiadów z samą osobą i członkami rodziny oraz ograniczenie dostępu do przedmiotów, które mogą zagrażać zdrowiu i życiu w przypadku ich połknięcia.
Problem pojawia się jednak już przy samym rozpoznaniu choroby.
Zaleca się przeprowadzenie badań stolca, krwi czy nerek, jednak ze względu na specyfikę tego zaburzenia, diagnoza pojawia się jedynie wtedy, gdy osoba przyzna się do spożywania niejadalnych substancji. Zazwyczaj wykrycie ma miejsce przy okazji wizyt kontrolnych czy zgłoszenia się z innymi problemami zdrowotnymi. Osoby chore rzadko konsultują z lekarzem same objawy Piki, ponieważ pojawia się u nich wstyd lub też nie sądzą, że jest to na tyle poważny problem, aby wymagał interwencji lekarskiej.
Jest to też główna przyczyna tego, że Pica jest tak słabo zbadana i niewiele o niej wiemy. Zdecydowanie przydatne byłoby zgromadzenie bardziej obszernej wiedzy, ponieważ umożliwi to lepszą diagnozę oraz pomoc tym, którzy jej potrzebują. Pomimo krytyki niektórych osób w stosunku do wyodrębniania coraz większej liczby specyficznych chorób w DSM czy ICD, wydaje się to ważny krok, ku nakłonieniu środowiska lekarzy i psychologów do pogłębienia badań i studium przypadku nad tego typu, niejedokrtotnie lekceważonymi zaburzeniami.
Autorka: Joanna Gajos
Jednym z niewielu tekstów kultury poruszających problem Pica jest film Niedosyt – zapraszamy do przeczytania Recenzji
BIBLIOGRAFIA:
Bhatia, M. S., Gupta, R. (2009). Pica responding to SSRI: An OCD spectrum disorder? The World Journal of Biological Psychiatry, 10(4-3), 936-938.
Gaebel, W., Zielasek, J., Reed, G. M. (2017). Zaburzenia psychiczne i behawioralne w ICD-11: koncepcje, metodologie oraz obecny status. Psychiatria Polska, 51(2), 169-195.
Hartmann, A. S., Becker, A. E., Hampton, C., Bryant-Waugh, R. (2012). Pica and rumination disorder in DSM-5. Psychiatric Annals, 42(11), 426-430.
Michalska, A., Szejko, N., Jakubczyk, A., Wojnar, M. (2016). Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się–subiektywny przegląd. Psychiatria Polska, 50(3), 497-507.
Mishori, R., McHale, C. (2014). Pica: an age-old eating disorder that’s often missed. J Fam Pract, 63(7), E1-4.
Rose, E. A., Porcerelli, J. H., Neale, A. V. (2000). Pica: common but commonly missed. The Journal of the American Board of Family Practice, 13(5), 353-358.